سازندگی/ ایرباس پرید؛ یکی دیگر از دستاوردهای برجام از بین رفت

فائزه مؤمنی

یکی دیگر از دستاوردهای برجام به دلیل عدم احیای برجام و احتمالا به دلیل تبعات جنگ غزه از بین رفت و شرکت ایرباس قراردادش را یک‌طرفه با ایران لغو کرد. شرکت هواپیمایی ایران‌ایر نیز دو روز پیش اعلام کرد غول هواپیماسازی ایرباس قراردادش را با ایران برای فروش ۱۰۰ فروند هواپیما رسما لغو کرده است.

بعد از توافق برجام که ۸ سال پیش در سال ۲۰۱۵ میلادی بین ایران و کشورهای غربی صورت گرفت، تحریم‌های اقتصادی ایران برداشته شد و ایران توانست پس از مدت‌ها بخشی از ناوگان هوایی خود را به روز کند.

در این جهت نیز شرکت هواپیمایی ایران‌ایر قرارداد خرید و تهیه ۲۰۰ فروند هواپیما را با برخی هواپیماسازهای جهان همچون بوئینگ آمریکا، ایرباس اروپا و شرکت فرانسوی - ایتالیایی ای‌تی‌آر به امضا رساند که یکی از این قراردادها، مربوط به واردات ۱۰۰ هواپیمای ایرباس بود. اما با خروج آمریکا از برجام و بعد عدم احیای آن، رفته‌رفته دستاوردهای برجام که هر کدام بخشی از توانمندسازی صنعتی ایران را بر عهده داشتند یک به یک از بین رفتند و آخرین آن‌ها نیز دیروز اعلام شد که ایرباس قراردادش را یک‌طرفه لغو کرده است.

دولت حسن روحانی تلاش بسیاری انجام داد تا دوباره برجام احیا شود اما از آن‌جایی که اراده‌ای در داخل کشور شکل گرفته بود که این امر صورت نگیرد، یا در دولت روحانی چنین اتفاقی رخ ندهد همه چیز به دولت رئیسی موکول شد. سید ابراهیم رئیسی نیز با اینکه شعار احیای برجام را سر داده بود اما عملا فرمان را به سمت‌و‌سوی دیگری چرخاند و به بهانه آغاز جنگ روسیه و اوکراین و تصور اینکه اروپا دچار کمبود سوخت و گاز شدیدی خواهد شد، سخن از «زمستان سخت» به میان آورد و مذاکرات را به بعد از آن زمستان سخت موکول کردند. اگرچه غربی‌ها به دنبال احیای برجام پیش از زمستان بودند اما چون این اتفاقی صورت نگرفت، بعد از زمستان نیز به میز مذاکرات که از قبل ترک کرده بودند برنگشتند.

اکنون حسام قربانعلی مدیر روابط عمومی ایران‌ایر به خبرگزاری ایسنا گفته است: «زمانی که برجام به حالت تعلیق درآمد این قرارداد با ایرباس هم معلق شد و چند سالی معلق بود تا اینکه حالا یه صورت رسمی نامه زدند که قرارداد کنسل شده است.»

وب‌سایت فلایت‌گلوبال که اخبار مربوط به صنایع هوایی را پوشش می‌دهد نیز به‌تازگی اعلام کرده بود که آمار به روز شده سفارشات انباشته ایرباس که در پایان سال ۲۰۲۳ منتشر شد نشان می‌دهد که ۹۷ فروند هواپیمایی که قرار بود به ایران فروخته شود از مجموعه سفارش‌های این شرکت حذف شده است. فلایت‌گلوبال اعلام کرد که حذف قطعی سفارشات ایران به معنی لغو ۴۰ درصد از ۲۲۵ مورد سفارش لغوشده ایرباس در سال گذشته میلادی است. پس از اجرای توافق اتمی برجام ایران قراردادهای جداگانه‌ای با دو شرکت بزرگ هواپیماسازی یعنی ایرباس و بوئینگ امضا کرد.

ناوگان فرسوده

از دیگر سو، ناوگان هوایی کشور به دلیل تحریم‌ها به‌شدت فرسوده است. بابک احمدی، معاون وزیر صمت، به‌تازگی گفته که تنها «حدود ۱۷۰ تا ۱۸۰ فروند هواپیما قابل استفاده در کشور موجود است.»

عمده ناوگان بزرگ‌ترین ایرلاین ایران یعنی هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران موسوم به هما در حال حاضر هواپیماهای قدیمی ایرباس هستند و پس از امضای برجام این شرکت توانست دو فروند جت ایرباس برد بلند ۸۳۳۰ و یک فروند ایرباس برد متوسط ۸۳۲۱ خریداری کند.

در سال‌های اخیر و پس از گشایش‌های برجامی، هما توانسته بود تعدادی هواپیمای برد کوتاه ای‌تی‌آر (ATR) را خریداری کند که البته در حال حاضر بیشتر این پرنده‌ها به علت نبود قطعات زمین‌گیر هستند. در بهمن ماه سال گذشته رئیس سازمان هواپیمایی به ایسنا گفته بود که «بیش از ۸۰ درصد از هواپیماهای ناوگان هواپیماهای ای‌تی‌آر ایران که پس از برجام خریداری شدند به دلیل کمبود قطعه زمین‌گیر شده‌اند.»

آن‌گونه که اطلاعات موجود نشان می‌دهد از مجموعه ۱۳ فروند هواپیما ای‌تی‌آر فروخته‌شده به ایران پس از برجام، در حال حاضر تنها دو فروند عملیاتی هستند و باقی هواپیماها به دلیل مشکلات فنی و نداشتن قطعات کافی امکان پرواز ندارند. پروازهای معدود هفتگی هما به چند شهر اروپایی (لندن و پاریس) نیز انجام می‌شود که متاسفانه به علت تحریم بنزین از سوی اتحادیه اروپا، هواپیما در ایستگاه پروازی ارومیه بنزین زده سپس راهی اروپا می‌شود. پروازهای اروپایی هما بعضا با ایرباس قدیمی A310 انجام می‌گیرد.

گرانی که نیست

همزمان با فرسودگی شدید ناوگان هوایی، قیمت‌های نجومی بلیت هواپیما همچنین کمبود شدید پرواز مدت‌هاست که صدای مردم را درآورده است. با وجود آنکه قیمت بلیت هواپیما ۸ ماه پیش افزایش شدید پیدا کرد، بار دیگر شرکت‌های هواپیمایی دست به افزایش بی‌ضابطه قیمت بلیت زدند.

در آن زمان انجمن شرکت‌های هواپیمایی با توجه به نرخ دلار، پیشنهاد افزایش صد درصدی قیمت بلیت هواپیما را مطرح کرد که شورای عالی هواپیمایی با آن موافقت نکرد و در جلسه ستاد تنظیم بازار با افزایش ۲۹ درصدی قیمت بلیت هواپیما موافقت شد؛ اما این افزایش قیمت مورد تایید ایرلاین‌ها نبود و اعلام کردند که این افزایش قیمت برای آن‌ها صرفه اقتصادی ندارد و طبق قانون مصوب مجلس، نرخ بلیت هواپیما آزادسازی شده و نباید ستاد تنظیم بازار در این حوزه ورود کند.

حالا اما و در ماه‌های پایانی سال جست‌وجویی در سایت‌های دارای مجوز فروش بلیت پروازهای داخلی نیز نشان می‌دهد که قیمت‌ها بار دیگر افزایش شدید داشته‌اند؛ در سایت اسنپ‌تریپ قیمت بلیت یک طرفه هواپیما برای مسیر تهران - مشهد در هواپیمایی تابان یک میلیون و ۳۱۴ هزار و ۸۰۰ تومان، در هواپیمایی ایران‌ایر یک میلیون و ۳۱۴ هزار و ۵۰۰ تومان، در شرکت کاسپین یک میلیون و ۳۱۴ هزار و ۸۰۰ تومان، در هواپیمایی آتا یک میلیون و ۳۷۷ هزار تومان و هواپیمایی سپهران یک میلیون و ۵۵۰ هزار تومان است.

برای مسیر اصفهان - تهران نیز تنها یک شرکت هواپیمایی در روز شنبه، بیست‌وسوم دی، بلیت ارائه می‌کند که شرکت هواپیمایی کارون (نفت) با قیمت یک میلیون و ۹۲۴ هزار و ۶۰۰ تومان برای هر نفر در روزهای شنبه و یکشنبه است اما در روزهای دوشنبه تا جمعه، بیست‌ونهم دی در این مسیر پروازی انجام نمی‌شود.

در مسیر تهران - کیش در روزهای شنبه، بیست‌وسوم تا سه‌شنبه، بیست‌وششم دی بلیتی وجود ندارد و در روزهای سه‌شنبه تا پایان هفته نیز بلیت به قیمت ۲ میلیون و ۷۴۷ هزار تومان برای هر نفر به فروش می‌رسد.

در سایت علی‌بابا پروازی برای مسیر تهران - مشهد قیمت بلیت پرواز اکونومی هواپیمایی معراج یک میلیون و ۱۵۱ هزار و ۴۰۰ تومان، هواپیمایی تابان یک میلیون و ۲۵۰ هزار تومان، هواپیمایی چابهار یک میلیون و ۲۸۴ هزار تومان، هواپیمایی آتا یک میلیون و ۲۸۴ هزار تومان، هواپیمایی کاسپین یک میلیون و ۳۱۴ هزار و ۸۰۰ تومان، هواپیمایی ایران‌ایر یک میلیون و ۳۱۴ هزار و ۵۰۰ تومان، هواپیمایی سپهران یک میلیون و ۵۵۰ هزار تومان، هواپیمایی چابهار یک میلیون و ۶۵۸ هزار و ۵۰۰ تومان و هواپیمایی ایران‌ایرتور یک میلیون و ۷۰۰ هزار تومان و هواپیمایی وارش یک میلیون و ۹۸۱ هزار و ۳۰۰ تومان است. قیمت بلیت بیزینس پروازهای معراج و سپهران نیز به ترتیب به ۲ میلیون و ۲ میلیون و ۱۲ هزار تومان می‌رسد.

هرچند با در نظر گرفتن تعداد هواپیماهایی که توان پرواز در مجموعه ناوگان هوایی کشور را دارند به ‌نظر می‌رسد مسئله، نه قیمت پروازها که ناتوانی ناوگان هوایی برای جابه‌جایی مسافران است. همان‌طور که در بالا نیز اشاره شد به استناد آمار موجود، اگر ۳ تا ۵ درصد جمعیت کشور متقاضی پروازهای داخلی باشند، جابه‌جایی این تعداد از مسافر مستلزم وجود دست‌کم ۵۵۰ فروند هواپیماست در حالی‌ که ناوگان هوایی کشور در مجموع شامل ۱۷۸ فروند هواپیماست. به‌ علاوه به علت سن بالا و فرسودگی بسیاری از این هواپیماها، در ماه‌های اخیر اخباری از نقص فنی و اجبار این هواپیماها به فرود منتشر شده و نگرانی از رخ‌ دادن سوانح هوایی در کشور را افزایش داده است.

تاثیر فرسودگی بر شرکت‌های هواپیمایی

کارشناسان اما بر این باورند که فرسودگی ناوگان هوایی کشور باعث شده است، شرکت‌های هوایی هر نوع هواپیمایی که امکان خریدشان در بازار وجود دارد به سراغش بروند و بخرند. این موضوع باعث شده است، تنوع ناوگان افزایش پیدا کند و این روند قطعا هزینه شرکت‌ها را به مراتب افزایش داده است؛ چون برای هر نوع هواپیمای جدید که وارد سیستم می‌شود نیازمند خلبان جدید، نیروی فنی جدید، انبار جدید، استاک جدید که بسیار هزینه‌زاست، هست. این کار باعث می‌شود، هزینه‌های شرکت‌های هواپیمایی به مراتب افزایش پیدا کند و شرکت‌های هواپیمایی را دچار چالش‌ها و مشکلات اقتصادی و مالی فراوانی کند.

معضل بعدی کاهش جدی درآمد و منابع درآمدی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ از یک طرف منابع درآمدی شرکت‌ها فقط به فروش بلیت، بار و نظیر این‌ها اختصاص داده شده است. از طرفی دیگر، هزینه‌ها در داخل کشور متورم شده است، یعنی هزینه‌ها افزایش پیدا کرده است و ما شاهد کاهش درآمدها هستیم.

به گفته فعالان این حوزه؛ با محدویت‌هایی که ناشی از تحریمی که منجر به ایجاد نقصان در زیرساخت‌های اجرایی شده است، مانند تهیه، نصب و به‌روزرسانی نرم‌رسانی نرم‌افزارهای مورد نیاز مثل فروش بلیت، بار، قرار‌دادهای بین‌المللی نظیر قراردادهای فرودگاهی، قراردادهای کد شرینگ، قراردادهای کترینک و خدمات فنی و مهندسی که به خاطر محدویت‌های ناشی از تحریم‌ها باعث نقصان شده و مشکلاتی را ایجاد کرده است؛ به عبارت دیگر، ما از نظر نرم‌افزاری هم با این صنعت فاصله پیدا کرده‌ایم و به‌روز نیستیم.

وضعیت اسفبار منطقه

فرسودگی ناوگان و ناتوانی در خرید هواپیما، ایران را در مقایسه با کشورهای منطقه به‌ شدت عقب انداخته است. در حوزه خلیج ‌فارس دو شرکت بزرگ هواپیمایی امارات و هواپیمایی قطر تقریبا به پیشتازان بزرگ هوانوردی تجاری تبدیل شده‌اند. با اینکه شرکت هواپیمایی امارات عمر زیادی ندارد و در سال ۱۳۶۴ شمسی راه‌اندازی شده اما این شرکت یکی از ایرلاین‌های پنج‌ستاره هواپیمایی در همسایگی ایران است که به ۱۵۸ مقصد پروازی در سراسر دنیا پرواز دارد. میانگین سنی ناوگان امارات ۹ سال است و دو مدل ایرباس ۳۸۰ و بوئینگ ۷۷۷ در آن استفاده می‌شود.

شرکت فلای امارات ۱۹۵ فروند هواپیما در ناوگان خود دارد ضمن اینکه مدل‌هایی از بوئینگ 777x، بوئینگ ۷۸۷ دریم لاینر و ایرباس ۳۵۰ را نیز در دست سفارش دارد که تحویل آن‌ها از سال ۲۰۲۴ آغاز خواهد شد.

میانگین سنی ناوگان قطر ایرویز نیز پنج سال است که از این حیث یکی از جوان‌ترین ناوگان‌های هوایی در جهان به حساب می‌آید. هواپیمایی قطر ۲۰۵ فروند هواپیما در اختیار دارد که شامل مدل‌های مختلف هواپیماهای برد متوسط و برد بلند ایرباس و بوئینگ می‌شود. هواپیماهایی مانند بوئینگ Boeing 777-300ER بیشترین تعداد ناوگان فعال قطر ایرویز (۵۲ فروند) را شامل می‌شود و تنها یک فروند ایرباس ۳۲۱ (Airbus A321-200) در ناوگان این شرکت استفاده می‌شود.

در طول سال‌های اخیر، اخبار متناقضی از تعداد هواپیمای مورد نیاز کشور برای تجهیز ناوگان هوایی به گوش می‌رسد. از ۳۶۰ فروند گرفته تا بیش از ۵۰۰ فروند، آمار درهم و ناهمگونی است که در مورد نیاز صنعت هوانوردی کشور در دهه‌های آتی ذکر شده است.

در خوش‌بینانه‌ترین حالت اگر ایرلاین‌های ایران سالانه ۲۵ فروند هواپیما (برد بلند، برد متوسط و برد کوتاه) تحویل بگیرند حداقل ۱۵ سال طول می‌کشد که به وضعیت فعلی رقبا برسند. این در حالی است که کشورهای منطقه ده‌ها فروند هواپیما سفارش داده‌اند و به‌سرعت رو به جلو حرکت کرده‌اند. متاسفانه عقب‌ماندگی صنعت هوانوردی به حدی رسیده است که حتی با فرض برداشته شدن تحریم‌ها و گشایش‌های مالی برای خرید هواپیما باید از کشورهای همسایه (امارات و قطر) درخواست کنیم تا دست از خرید هواپیما بکشند تا ما حدود ۲۰ سال دیگر به وضعیت فعلی آن‌ها برسیم.